معنای اصطلاحات حقوقی باطل، فسخ، تفاسخ و انفساخ
اصطلاحات حقوقی باطل، فسخ، «اقاله یا تفاسخ» و «انفساخ یا منفسخ» چیست؟
مقدمه:
برای درک بهتر «معنای اصطلاحات باطل، فسخ، تفاسخ و انفساخ »، دانستن این مقدمه ضروری است. زمانی که شما قراردادی با شخصی منعقد می‌کنید، باید به آن پای‌بند باشید. نمی‌توانید قرارداد را به هم بزنید. به این موضوع، اصل لزوم در قراردادها می‌گویند. البته تعداد کمی قرارداد وجود دارد که شما می‌توانید هر وقت دلتان خواست آن را به هم بزنید. این قراردادها شامل عقد وکالت، عاریه، ودیعه، شرکت، مضاربه و جعاله است. به این قراردادها، عقد جایز می‌گویند. یعنی طرفین مجاز هستند هر وقت دلشان خواست قرارداد را به هم بزنند.
اما تقریبا تمامی قراردادها، لازم هستند نه جایز. یعنی نمی‌توان آنها را منحل کرد. عقد اجاره، بیع، پیمانکاری، صلح، یا هر قراردادی که دو نفر با هم ببندند. در نتیجه تنها چند عقدی که اسم آنها را آوردیم عقود جایز هستند. با توجه به این مقدمه اصطلاحات باطل، فسخ، تفاسخ و انفساخ را به شرح زیر برای شما توضیح می‌دهیم.
باطل چیست؟
زمانی که به یک عقد یا قرارداد می‌گویند باطل است، انگار از ابتدا هیچ قراردادی بسته نشده است. قرارداد باطل در مقابل قرارداد صحیح می‌آید. اثر قرارداد باطل از ابتدا است. یعنی از ابتدا انگار قراردادی بسته نشده است. بر خلاف باطل بودن، در مواردی که قراردادی فسخ، اقاله و منفسخ می‌شود، اثر آن از زمان فسخ، اقاله و منفسخ جاری می‌شود.
وقتی دو نفر قراردادی را با هم می‌بندند باید شرایط آن قرارداد را رعایت کنند. اگر شرایط یک قرارداد را رعایت نکنند، به منزله این است که انگار قراردادی بسته نشده است.
مثال 1: شما برای اجاره یک واحد آپارتمان، با موجر یا مالک قرارداد اجاره منعقد می‌کنید اما مدت قرارداد اجاره را ذکر نمی‌کنید، در این صورت قرارداد شما باطل است. و انگار هیچ قراردادی نبسته‌اید. چرا که ذکر مدت اجاره در اجاره‌نامه از شرایط اصلی قرارداد است.
مثال 2: شما قصد دارید ملکی خریداری کنید. بعد از انتخاب یک ملک، مالک آن یک شخص دیوانه یا کودک است. در صورتی که با چنین مالکی قرارداد ببندید، معامله باطل است و انگار هیچ گونه معامله‌ای از ابتدا منعقد نکرده‌اید. دلیل باطل بودن این است که مطابق قانون مدنی معامله با مجنون یا صغیر به دلیل محجور بودن و عدم اهلیت و عدم تشخیص، باطل است.
مثال 3: فک کنید اشخاصی فرزند شما را گروان گرفته‌اند و از شما در ازای آزادی فرزندتان، می‌خواهند که ملک یا ماشین خود را بفروشید. در این صورت نیز قرارداد فروش ملک یا ماشین شما باطل است. چرا که یکی از شرایط اصلی قرارداد، داشتن قصد فروش است و مجبور کردن هر شخصی به دلیل اینکه قصد وی را از بین می‌برد، معامله را باطل می‌کند.
مواردی دیگر هم وجود دارد که قرارداد را باطل می‌کند. شرایط اساسی صحت کلیه قراردادها در ماده 190 قانون مدنی آمده است.
فسخ چیست؟
وقتی دو نفر قراردادی را به صورت صحیح و درست می‌بندند، اما بعد از انعقاد قرارداد برای یک طرف، این حق ایجاد می‌شود که به صورت یک طرفه قرارداد را منحل کند. به این منحل کردن قرارداد به صورت یک طرفه، فسخ می‌گویند. در نتیجه فسخ یعنی منحل کردن قرارداد به صورت یک طرفه.
دقت داشته باشید اصطلاح فسخ فقط زمانی است که یک طرف قرارداد حق دارد آن را برهم بزند. (منحل کند). در نتیجه فسخ در قرارداد صحیحی است که یک طرف فقط حق دارد قرارداد را منحل کند.
نکته: کسی که حق فسخ قرارداد را دارد، اگر بخواهد قرارداد را فسخ کند باید الزاماً، اظهارنامه رسمی برای طرف ارسال کند. عدم ارسال اظهارنامه به منزله انصراف از فسخ است.
نکته: کسی که برایش حق فسخ ایجاد شده است باید فوری آن را انجام دهد. عدم انجام فوری حق فسخ باعث از بین رفتن آن می‌شود.
غلط رایج: اگر دقت کنید در بنگاه املاک، این غلط رایج را به کار می‌برند: «تشریف بیاورید قرارداد را فسخ کنیم». استفاده از اصطلاح فسخ در این جمله غلط است. چرا که وقتی طرفین قرارداد تصمیم می‌گیرند قرارداد را منحل کنند به آن فسخ نمی‌گویند. اصطلاح درست آن «اقاله» یا «تفاسخ» است. اصطلاح فسخ، یک طرفه منحل کردن قرارداد را در خود دارد.
مثال 1) شما ملک خود را به شخصی می‌فروشید، در قرارداد بیع، شرط می‌کنید « در صورت برگشت هر یک از چک‌های خریدار، فروشنده حق فسخ قرارداد را دارد». در صورتی که چک خریدار برگشت بخورد، فروشنده می‌تواند قرارداد را فسخ کند. به این مورد خیار تخلف از شرط می‌گویند. یعنی خریدار از شرط و تعهد قرارداد تخلف کرده و برای فروشنده، خیار (حق فسخ) ایجاد شده است.
نمونه اظهارنامه اعلام فسخ قرارداد به دلیل تخلف از شرط
مثال 2) شما ماشینی خریداری می‌کنید، بعد از خرید ماشین و پرداخت مبلغ آن، متوجه می‌شوید ماشین عیب و نقص دارد. در این صورت برای شما خیار عیب ایجاد می‌شود. یعنی می‌توانید قرارداد را فسخ کنید و در صورتی که در قرارداد خسارتی تعیین شده باشد از فروشنده بگیرید.
در حقوق ما، در 12 مورد شخص می‌تواند قرارداد را فسخ کند. که به آن خیار می‌گویند. لطفا موارد فسخ یک قرارداد را در مقاله «خیار چیست؟ و انواع آن کدام است؟» مطالعه کنید.
تفاسخ یا اقاله چیست؟
وقتی 2 نفر قراردادی را منعقد می‌کنند و بعد از آن، به هر دلیلی با یکدیگر توافق می‌کنند که قرارداد را منحل کنند، به این توافق دو نفره، اقاله یا تفاسخ می‌گویند. در نتیجه اقاله یا تفاسخ زمانی است که دو نفر با یکدیگر توافق می‌کنند قرارداد را به هم بزنند.
نکته: زمانی که طرفین قرارداد در دفاتر املاک می‌خواهند قرارداد را منحل کنند، اصطلاح صحیحی که باید دفاتر املاک محترم به کار ببرند این است: «تشریف بیاورید قرارداد را با توافق هم اقاله کنید». متأسفانه از اصطلاح فسخ به جای اقاله استفاده می‌کنند.
انفساخ یا منفسخ:
گاهی شرایطی پیش می‌آید که قراردادی خود به خود و بدون اراده طرفین منحل می‌شود. در این صورت به آن انفساخ یا منفسخ می‌گویند.
به عنوان مثال طرفین در قرارداد شرط می‌کنند «در صورتی که هر یک از طرفین به تعهدات خود عمل نکنند، قرارداد خود به خود منفسخ می‌شود». چنانچه هر یک از طرفین تعهد خود را انجام ندهند، قرارداد خود به خود از بین می‌رود و دیگر کاری از دست طرفین برنمی‌آید.
یا مثلا طرفین شرط می‌کنند «در صورت قوه قهریه مثل سیل، زلزله و… قرارداد منفسخ می‌شود». چنانچه اتفاقی بیوفتد که مشمول قوه قهریه باشد، قرارداد خود به خود منحل می‌شود.
نکته: در مواردی، قانون، قراردادی را خود به خود منفسخ اعلام کرده است.
مثال 1: در قرارداد بیع (خرید و فروش)، ماشینی از شخصی خریده‌اید و پول آن را پرداخت کرده‌اید. در صورتی که ماشین به شما تحویل داده نشده و در دست فروشنده، خودرو از بین رفته است، قرارداد خو به خود منحل می‌شود. در این صورت فروشنده باید پول شما را بدهد. (ماده 387 قانون مدنی)
مثال 2) در قرارداد اجاره مطابق قانون، اگر حادثه‌ای پیش آید که مورد اجاره از بین برود، قرارداد منفسخ می‌شود. یعنی خود به خود از بین می‌رود و موجر باید پول مستاجر بابت ودیعه را مسترد نماید. (ماده 483 قانون مدنی)
با مطالعه یادداشت معنای اصطلاحات باطل، فسخ، تفاسخ و انفساخ، دانستن این اصطلاحات حقوقی چندان هم دشوار نیست، صرفاً باید اندکی وقت بگذارید.